4000 YILLIK TÜRK ZEKA VE STRATEJİ OYUNU: MANGALA

 

4000 YILLIK TÜRK ZEKA VE STRATEJİ OYUNU: MANGALA

Bu yazımızda tarihi çok eskilere dayanan Türk çobanları tarafından bulunduğu düşünülen Osmanlı döneminde de büyük yere sahip Türk strateji oyunu Mangala oyunundan bahsetmek istedik.

‘Mangala’ ismi nereden geliyor?

Mangala kelimesi Arapçada ‘aktarma, taşıma’ anlamına gelir. Türkçede nakletme olarak geçer. Mangala kelimesinin taşımak anlamında olan  ‘nakl’ kökünden geldiği düşünülmektedir.

Bir diğer görüşe göre de Mangala Türkçedeki en küçük askeri birlik anlamında kullanılan ‘manga’ kelimesinden türetildiği yönündedir.

Oyun daha sonrasında Mankala, Mancala adlarıyla dünyaya yayılmıştır.

Aynı zamanda Kaşgarlı Mahmut Mangala oyunundan Divan-i Lügat’it Türk’de ‘Köçürme’ olarak bahsetmiştir. Köçürme kelimesi de Türkçe bir kelimedir ve göç etme, aktarma anlamındadır.

Mangala Oyununun Tarihi

Yapılan araştırmalara göre oyun Sakalar, Hunlar ve Göktürkler döneminde oynanmıştır. Şuan çoğu Türk halkında unutulmuş olsa da konargöçer bozkır yaşam biçimini devam ettirmiş olan Kırgız, Kazak gibi Türk halkları sayesinde günümüze kadar ulaşabilmiştir. Kazakistan’da Dastarbaşı’nda oyuna ait 4000   yıllık bir taş bulunmuştur.

 

Göçebe dönemi bittikten yani Türkler de yerleşik hayata geçtikten sonra da Mangala oyunu oynanmaya devam etmiştir. Karahanlılar, Selçuklular ve Osmanlılar da oyunu aynı şekilde devam ettirmişlerdir.

Mangala oyunun izlerini 1500-1700 yılları arasında da görmek mümkün. Bu dönemde ‘Coffee House’ kültürünün temelleri oluşmaya başlamış. Bu kültürün temelleri 1554 yılında İstanbul’da atılmaya başlanmış. Bu dönemden bize miras kalan iki adet görsel bulunmaktadır. Bu iki görselde de Mangala oyununu görebiliyoruz.

Bu görsellerden biri olan ve 16.yy Osmanlı kahvehaneleri ile ilgili yapılmış, suluboya resminde iki kişinin Mangala oynadığını görebiliyoruz.

  

Diğer görsel ise 1582 yılında Nakkaş Osman ve ekibi tarafından çizilmiş Surname-i Hümayun adlı eserde, Şehzade Mehmet’in sünnet düğününde İstanbul’da Osmanlı esnaf alayının tasvir edildiği minyatürdür. Burada da iki kişinin Mangala oynadığını

görüyoruz.

Ayrıca 2012 yılında Göbeklitepe’de M.Ö. 10 bin yılına ait olan bir oyun tablası bulundu.

Mangala oyunu, kumar olarak oynanmamış hatta yabancı seyyahlar Türklerin tartışmadan, zevkle oynadıklarını, asla para karşılığında oynamadıklarını seyahatnamelerinde belirtmişlerdir.

Hatta İngiliz Seyyah George Sandys "Mangala ne zenginler ne de fakirler tarafından parayla oynanması tercih edilen oyunlardan değildi. Bu sebeple aralarında tartışma da çıkmazdı” demiştir.

•  Batılı kaynaklara baktığımızda ise Mangala oyunundan ilk defa 1694’te Thomas Hyde’nin kitabında bahsedilmiştir.
•  Jean Antoine Guer’in Paris’te yayımlanmış olan ‘Türklerin Gelenek ve Alışkanlıkları’ ismindeki eserinde Mangala oyunundan ‘Mangola’ şeklinde bahsedilmektedir.
•  1860 yılının başlarında Mangala oyunu İngiltere’de Mangola adıyla yeni bir oyun halinde tanıtılmış ve Jaques şirketi tarafından yayımlanmıştır.

Mangala oyununun farklı çeşitleri var mıdır?

Mangala Türk zeka ve strateji oyunudur. Dünyaya yayılmıştır ve farklı çeşitleri de mevcuttur. 

Anadolu’da benzerleri:

•  Meneli Taş- Konya
•  Hane-Karabük
•  Pıç-Erzurum
•  Fodik Taş-Trabzon-Rize
•  Göç-Bilecik
•  Kuyu-Karabük, Sinop, Gümüşhane, Afyon

Dünya’da benzerleri:

•  Wari-Afrika
• Oware-Avrupa
• Kalaha-Kuzey Avrupa
• Mancala-Avrupa-Amerika
•  Bao-Afrika
• Dokuz Kumalak-Kazakistan
• Togiz Korgool-Kırgızistan

Görüldüğü üzere dünyada da Mangala oyunun birçok versiyonu vardır. Ancak Türk Mangala oyununu diğerlerinden ayıran bazı özellikler vardır.

Diğer oyunlarda taşlar ‘tohum’ adını alır ve taşların hareket ettirilmesi de ‘tohum saçma’ olarak ifade edilir. Bu durum diğer toplumların daha çok ‘ziraatçi’ olduklarını göstermektedir.

Türk Mangalası’nda ise taşlar ‘asker’ hazine olarak adlandırılan kısım ise ‘karargah’ olarak adlandırılmıştır. Bu durum aslında oyunun bir savaş oyunu olduğunun göstergesidir.

Türk Mangalası’nda olan diğer bir fark da alınan taşlardan birinin kendi otağına, yani kendi kuyusuna bırakılmasıdır. Diğer Mangala oyunlarında bu durum söz konusu değildir. Bir taşın kendi kuyusuna bırakılması Türklerde bulunan baba ocağına sahip çıkma geleneğinin göstergesidir.

Mangala oyununda bulunan, taş kazanabilmek için rakibin kuyusundaki taş sayısını çift yapmaya çalışmak ise Türk inanç ve devlet sisteminde ikili anlayışı sembolize eder. Aynı zamanda Türklerin dünya görüşüne de uygundur.

Mangala oyununun faydaları nelerdir?

 Mangala bir zeka ve strateji oyunudur. Günümüzde yaygınlaşmaya başlayan bu strateji oyununun birçok faydası vardır:

• Dikkatimizi artırır, odaklanabilmemizi sağlar
• Hafızayı güçlendirir.
• Stratejik düşünme becerisini kazandırır.
• Hızlı ve doğru kararlar alma yeteneğini geliştirir.
• Ön görme ve doğru planlama yapma yeteneği kazandırır.
•  Matematiksel hesaplamalar, analitik düşünme gibi becerileri geliştirir.
•  Mücadele gücünü artırır.

 Mangala oyunu nasıl oynanır?

• Oyun iki kişi ile oynanır. Oyunda amaç kendi bölgemizi korumak ve karşı tarafın bölgesini ele geçirmeye çalışmaktır. 
• Oyun tahtasında 12 tane kuyu bulunur. Bu kuyular karşılıklı altışar tane olacak şekilde yerleştirilmiştir.

• Oyuncuların taşlarını topladıkları ‘Hazine’ adı verilen bölümler bulunur. 
• Mangala her kuyuda 4 taş bulunacak şekilde toplam 48 taş ile oynanır.
• Oyuncunun önünde bulunan 6 kuyu kendi bölgesini oluşturur. Karşıda bulunan 6 kuyu ise rakibinin bölgesidir.
• Oyun 5 set halinde oynanır. Seti kazanan 1 puan, kaybeden 0 puan ve berabere bitirilirse oyuncular yarı puan (0,5) alır.
• Hazinesinde en çok taşı biriktirebilen oyuncu seti kazanmış olur. 
• Oyuna kura çekilerek başlanır.
• Oyunun 4 temel kuralı vardır.

1.  1.Temel Kural

 

     Kura çekildikten sonra oyuna başlama hakkı kazanan oyuncu kendi bölgesinde bulunan kuyulardan istediği herhangi  birinden 4 taşı alır ve bir taşı aldığı kuyuya bırakarak sağa doğru her kuyuya bir taş olacak şekilde elindeki taşlar bitene kadar taşları dağıtmaya başlar.

      Oyuncu taşları dağıtırken elinde kalan son taş hazinesine geliyorsa, oyuncu tekrar oynama hakkı kazanır.

Eğer oyuncunun kuyusunda tek taş kalmışsa bu taşı sağındaki kuyuya taşıyabilir. Oyun sırası karşı tarafa geçer. Yani oyuncun elinde kalan son taş oyunun gidişatını belirler.

1.  2.Temel Kural

       Hamle yapma sırası gelmiş oyuncu kuyusundan aldığı taşları dağıtırken elindeki taşlar bitmemişse kalan taşları rakibinin kuyusuna dağıtmaya devam eder.

      Oyuncu taşları dağıtırken elinde kalan son taş rakibin kuyusuna denk gelir ve o kuyudaki taşların sayısı çift sayı (2,4,6,8 gibi) olursa oyuncu bu kuyuda bulunan taşların sahibi olur ve kendi hazinesine eklemeye hak kazanır. Hamle sırası diğer oyuncuya geçer.

1.  3.Temel Kural

Oyuncu taşları dağıtırken yine elinde kalan son taş kendi bölgesindeki boş olan bir kuyuya denk gelirse ve boş kuyunun karşısında bulunan rakibinin kuyusunda da taş bulunuyorsa rakibinin kuyusundaki ve kendi kuyusunda bulunan bir taşı da alarak hazinesine ekler. Oyun sırası rakibe geçer

1.   4.Temel Kural

 Oyunculardan birinin bölgesinde taş kalmadığı zaman set bitmiş olur. Taşlarını tamamen bitirmiş oyuncu rakibinin bölgesinde kalan taşları da alarak hazinesine ekler. En çok taşa sahip olan oyuncu seti kazanır.

Alternatif Oyun Şekli: Kale Kuralı

• Mangala nasıl oynanır? Başlığında bahsettiğimiz 1. ve 2. Temel Kural burada da geçerlidir. Sadece taşlar dağıtılırken hazinelere taş bırakma durumu burada yoktur.
• Oyuncu taşları dağıtırken elinde kalmış olan son taş rakibinin kuyusuna denk gelir ve kuyudaki taş sayısını 3 yaparsa o kuyu oyuncu tarafından ele geçirilmiş olur.
• Kuyu ele geçirildiği için ileride oyuncu ve rakibi tarafindan oraya koyulacak tüm taşlar oyuncunun hazinesine eklenir.
• Kale kuralı uygulanarak oynanan oyunlarda taşlar dağıtılırken hazineye taş bırakılma durumu ortadan kalkar.
• Kale belirlenirken ise farklı renkte taşlar kullanılır.
• 6 nolu kuyuya kale kurulamaz.
• Bir sette oyuncu sadece bir kez kale kurma hakkına sahiptir.
• Herhangi bir oyuncunun önünde taş kalmadığı zaman oyun bitmiş demektir.
• Önündeki kuyularda taş kalmış olan oyuncu taşları kendi hazinesine ekler.
• Oyun sonunda hazinesinde en çok taş bulunan oyunu kazanmış demektir. 

Mangala ve Matematik

Son zamanlarda stratejik zeka oyunları yaygınlaşmaya başlamıştır. Stratejik zeka oyunlarında şans faktörü olmadan tamamen yapılacak hamleler doğrultusunda kazanır veya kaybederiz. Bu oyunlardan bir tanesi de Mangaladır.

Mangala oyunun faydalarından bahsederken matematiksel hesaplama ve analitik düşünme yeteneğini geliştireceğinden söz etmiştik. Bu oyunu oynarken farkında olmadan matematik yaparız.

Mangala oynarken sıralama, gruplama yapar permütasyon ve kombinasyon kullanırız, olasılık hesaplarız. Görüldüğü üzere bu oyunu oynarken matematiği çok fazla kullanırız.

Stratejik zeka oyunlarında matematik yapar, matematiksel düşünme fırsatı yakalarız.

Mangala günümüzde okullarda seçmeli ders olarak da bulunmaktadır. Aslında matematik öğretiminde birçok konu için bu oyundan yararlanılabilir.

Bu hafta blog yazımıza son bir bilgi ekleyelim. Mangala UNESCO tarafından insanlığın ortak mirası kabul edilmiş ve Somut Olmayan Kültürel Miras Listesine eklenmiştir.

 

Bu haftaki yazımızı sizlerle paylaştık. Keyifli okumalar dileriz. :) 

Yazımız hakkında görüşlerinizi bildirmeyi unutmayın!